PARŞÖMENİN TARİHÇESİ                              

 

Demet SAĞLAM

Parşomen; Membrana Pergamana veya Charta Pergamena olarak adlandırılan, adını Bergama’dan almış, deriden yapılmış bir kağıt urunudur.

 Teknik olarak uzerindeki kıllardan arındırıldıktan sonra gerilerek kurutulan deri olarak da tarif edilebilir.

Hammaddesi olan derinin her yerde bulunabilmesi, her iki yuzunun yazıya ve resme uygunluğuyla birlikte, oldukca dayanıklı bir malzeme olması, kağıdın ortaya çıkmasına rağmen XV.yuzyıla kadar onemli metinlerde kullanılmasına neden olmuştur.

Parşomen’in sonraki yıllarda da kitap ciltlerinde ve tuvallerde kullanılmasına devam edilmiştir.

 Yaklaşık 5 yıl kadar once kulturel değerimiz olarak benimsenen Parşömen Projesi yeniden hayata gecirilmiştir.

İsmail Araç, bolgemizde bir donem oldukca yaygın olan karatabaklık zanaatının bu bolgedeki son uyesidir.

Calışmalarımızı yaptığımız bolge uzun bir donem Bergama’nın tabaklarının calıştığı bir bolgedir.

 İsmail Usta hala eski tabakhanenin olduğu bu bolgede Parşomen yapımına geleneksel yontemleriyle devam etmektedir.

Yaklaşık 2200 yıl sonra anavatanı olan Bergama’da tekrar hayat bulan parşömenin yeni seruveni, bizlere hala ilk zamanlardaki ustalarının heyecanını yaşatıyor.

 Bu anlamda Parşomeni Bergama’nın ve ulkemizin evrensel bir değeri olarak belirleyip sahip cıkmayı ve bu kulturu gelecek nesillere aktarmayı onemli bir misyon olarak benimsemekteyiz.

 Antik cağlardaki imalat surecini XXI. yuzyılda yine aynı tekniklerle cağdaşlarımıza ve gelecek kuşaklara aktarmaktan sonsuz mutluluk duyuyoruz.

Parşomen artık unutulmuş bir yazı malzemesi değil, sanatla ic ice gecmiş gunumuzde de hala varlığını surdurebilen Bergama Kağıdıdır.

 Doğduğu topraklarda yeniden ve sonsuza dek yaşatılmaya devam edilecektir.

 Parşomen, antik donemde, deri manasındaki Membrana ile Bergama anlamına gelen Pergamum kelimelerinin bir araya gelmesiyle ortaya cıkmış Membrana Pergamana veya Charta Pergamena olarak adlandırılmıştır.

 Kısaca, üzerindeki kıllardan arındırıldıktan sonra gerilerek kurutulan  deri olarak da tarif edilebilir.

Antik Cağ yazarlarından oğrendiğimiz kadarıyla (Heredotos, V, 58 M.O.5. yuzyılda ve Plinius M.S. 23-79, Naturalis Historia adlı eserlerinde) Pergamon kralı ile Mısır firavunu arasındaki siyasi rekabet,  papirusun Bergama’ya ithalinin yasaklanmasıyla sonuclanmıştır.

  Donemin Pergamon Kralı II. Eumenes üzerine yazı yazılacak yeni bir malzeme arayışına girmiştir.

  Yapılan calışmalar sonuç vermiş, Krates ve İrodikos adlı sanatcılar oğlak derisinden parşomeni imal etmeyi başarmışlardır.

M.S. V. yuzyıla kadar Papirus ve Parşomen arasında gercekleşen rekabet, papirusun kırılgan yapısı ve yalnızca rulo olarak kullanılabilmesi gibi nedenlerle parşomeni on plana cıkarmıştır.

 Parşomen, papirusun aksine her iki tarafına yazı yazılabilmesi, istenildiğinde yazının silinebilmesi (palimpsest), katlanıp bukulmeye dayanıklı yapısı, taşınabilen hafif bir malzeme olması, uzerine yazılan yazının dağılmaması gibi nedenlerle kısa zamanda on plana cıkmış; her yerde bulunabilmesi sebebiyle de zaman icerisinde geliştirilmesine olanak sağlamıştır. 

Bu gelişim, dort ya da sekiz yaprağın ikiye katlanıp bir araya getirilerek oluşturulan ve gunumuz kitabının atası olarak adlandırılan kodeks şekline donuşmesine neden olmuştur.

Gunumuzde kullandığımız kağıt, IX. yuzyıldan itibaren Orta Doğu’da,  XII. yuzyıldan itibaren de Avrupa’da parşomenin yerini almaya başlamıştır.

 Gerek yapımındaki zahmetli aşamalar gerekse malzemenin pahalı olması parşömenin zaman icerisinde gozden duşmesine neden olmuşsa da, onem arz eden metinler uzun yıllar parşomen uzerine yazılmaya devam etmiştir.

 XV. yuzyılı takip eden surecte kullanım alanları kısıtlanmış, daha cok kitap ciltlerinde ve tuvallerde kullanıldığı gorulmuştur.

Bu sure icinde Parşomen anavatanı olan Bergama’da da unutulmuş ve gözden duşmuştur.

Bergama’nın tarihi ve kulturel zenginliklerine sahip cıkmayı amac edinen Bergama Kultur ve Sanat Vakfı, “Parşömen Projesi”ni yaklaşık beş yıl once yeniden hayata gecirmeyi amaclamıştır.

Zaman icerisinde gerekli çalışmalar yapılarak vakıf bunyesinden cıkarılan Parşomen, “ozel bir işletme” haline donuşturulup, unutulan Bergama Parşömenini antik cağlardaki imalat surecine sadık kalarak gunumuze taşımayı amac edinilmiştir.

Bu amacla calışmalarımızı surduren İsmail Araç, parşomen zanaatcısı olmakla beraber aynı zamanda bir donem Bergama’da oldukca yaygın olan karatabaklık zanaatının da bolgemizin son uyesidir.

Parşomen yapımı gibi oldukca emek gerektiren bir calışmada, anavatanında parşomen yapımcısı olarak kalan tek usta olan İsmail Arac’tan edindiğimiz değerli tecrubeler doğrultusunda hazırladığımız bilgileri sunuyorum.

 Parşomen uretimimizi yaptığımız bolgede uzun yıllar Bergama’nın karatabakları calışmıştır.

Şu anda birkac yapı ve havuzun sağlam kaldığı eski tabakhanede İsmail Usta geleneklerine bağlı kalarak oldukca sabır ve dikkat gerektiren zorlu bir calışmayla parşomen yapımına devam etmektedir.